Harry Geels: Kordate aanpak nodig voor het plan van 22% minder ambtenaren

21 mei 2024

Door Harry Geels

Zonder alle voor- en nadelen van het nieuwe reageerakkoord te willen bespreken, is er vooral één plan dat er positief uitschiet: 22% minder ambtenaren. Maar het zal aankomen op de uitvoering. Mijn voorstel: ‘cold turkey’.

Het regeerakkoord staat dan eindelijk op hoofdlijnen op papier. Voor een econoom met een eclectische kijk op de politiek bevat het plan op het eerste oog goede en minder goede punten. Omdat details nog ontbreken, is het lastig nu al een goed oordeel te vellen, al zien mensen met een duidelijke politieke signatuur dat natuurlijk anders. Twee zaken springen bijzonder in het oog: een streng asielbeleid en het plan om het ambtenarenapparaat met 22% te verkleinen.

Wat betreft asielbeleid is het duidelijk dat het anders moet. Enerzijds moet er een oplossing komen voor de opvang (we kunnen zulke grote aantallen asielzoekers fysiek niet goed opvangen). Anderzijds bestaat er een demografisch probleem (er worden te weinig kinderen geboren en dus hebben we arbeidsmigratie nodig). Het lijkt erop dat dit laatste probleem niet geadresseerd wordt.

De grootste ‘eye catcher’ is echter de wens om zwaar te snijden in het aantal ambtenaren. Daar zijn vijf goede redenen voor.

1) Spiraal stoppen van steeds grotere overheid

Zoals eerder betoogd, is de invloed van de overheid in de economie sinds het begin van de vorige eeuw met de nodige fluctuaties, sterk toegenomen, van 15% van het bbp naar, in sommige westerse landen, meer dan 50%. Ook in Nederland is het aantal ambtenaren vooral de laatste jaren flink gestegen en dan met name bij het Rijk, met een stijging van 29,4% sinds 2010, zoals Figuur 1 laat zien,. Alexis de Tocqueville observeerde in 1835 al dat democratische regeringen de neiging hebben om hun macht te centraliseren en uit te breiden, vaak ten koste van individuele vrijheden.

In zijn boek The Road to Serfdom (1944) stelde Friedrich Hayek dat overheidsinterventie in de economie tot meer gecentraliseerde controle en een onvermijdelijke uitbreiding van overheidsgezag leidt. Robert Higgs, bekend om zijn boek Crisis and Leviathan (1987), beargumenteerde dat overheden de neiging hebben om aanzienlijk te groeien in tijden van crisis en dat de uitbreiding van macht en reikwijdte zelden volledig terugkeert op het oude niveau als de crisis voorbij is. Met kordaat inkrimpbeleid zouden we die spiraal nu eens kunnen doorbreken.

Figuur 1: Groei aantal ambtenaren, in %

2) Versimpelen van de samenleving

Een van de problemen is de groei van het aantal ambtenaren in ‘beleid en ondersteuning’, zo stelt Roel Bekker, de Secretaris-Generaal Vernieuwing Rijksdienst die tussen 2007 en 2010 het aantal ambtenaren moest terugdringen tijdens Rutte II. Er is te veel beleid gemaakt en voor beleid dat niet goed werkt moet weer nieuw beleid komen. Arno Visser, Directeur van de Algemene Rekenkamer, zei anderhalf jaar geleden dat we de maatschappij te ingewikkeld hebben gemaakt en dat dit deels komt door voortwoekerende bureaucratie.

3) Lucht geven aan de overspannen arbeidsmarkt

Met het terugdringen van het aantal ambtenaren krijgt de arbeidsmarkt weer lucht. Het bedrijfsleven zit te springen om nieuwe arbeidskrachten. Zoals eerder betoogd is de uitbreiding van de overheid – middels meer regels – een bedreiging voor efficiënte markten en de arbeidsproductiviteit. Tevens creëert het een minder gunstig ‘level-playing field’ voor grote en kleine bedrijven: de kleinere worden snel ‘too small to comply’. Als er meer arbeidskrachten op de markt komen, kan zelfs de energietransitie sneller tot stand komen.

4) Goed voor de overheidsfinanciën

Minder ambtenaren is vanzelfsprekend ook goed voor de overheidsfinanciën. Het regeerakkoord lijkt nogal zwak in harde bezuinigen, al is er wel een doelstelling om het begrotingstekort onder de 2,8% van het bbp te houden. Maar of dat gaat lukken is nog altijd te vraag, gezien de vele lastenverlichtingen die ook in het akkoord staan. En de voorgenomen bezuinigingen, bijvoorbeeld de lagere afdracht aan de EU (van € 1,6 miljard) en de lagere ontwikkelingshulp (€ 2,4 miljard), moet men nog maar zien te realiseren.

5) Eerlijkere beloning voor de achterblijvende ambtenaren

‘Last but not least’ kan meteen schoon schip worden gemaakt met een misstand, namelijk de inhuur van extern personeel. Ze zijn vaak duurder voor de overheid en kunnen zich onttrekken aan het lastigere werk (zo zijn veel zzp’ers in de zorg niet beschikbaar voor de nachtdiensten waarvoor vast personeel moet opdraaien, of dragen zzp’ers in het onderwijs minder bij tot alle andere zaken die naast het lesgeven moeten worden geregeld). De Roemer-norm – minder dan 10% extern personeel – wordt op bijna geen enkel ministerie gerealiseerd, zoals in Figuur 2 te zien is.

Figuur 2: Aandeel externe inhuur bij de ministeries, in %

Kordaat beleid nodig: ‘cold turkey’

Het is lastig om het aantal ambtenaren terug te dringen, al laat het verleden zien dat het kan. Ik stel een ‘cold turkey’ beleid voor. Zo snel mogelijk, Mileiniaans: stoppen met inhuren van extern personeel en een voorlopige stop op het aannemen van managers, beleids- en ondersteunende ambtenaren. Dat zal hier en daar ongetwijfeld voor problemen gaan zorgen. Maar laat dat maar gebeuren. Een kleinere overheid biedt immers ook grote voordelen. En waarschijnlijk komt er iets van ‘creative destruction’ los.

Dit artikel bevat een persoonlijke opinie van Harry Geels

Meer columns van Harry Geels