Dick Kamp: Risicomanagement en financiële risico’s

19 apr 2022

Door Dick Kamp, Director Pension, Investment and Risk bij Milliman Pensioenen

Na mijn eerdere conceptuele column over financiële risico’s, in deze column een meer praktische uitwerking. Financiële risico’s kunnen worden onderverdeeld in risico’s met betrekking tot de premie, risico's met betrekking tot de beleggingen, risico’s met betrekking tot de verzekeringstechniek en risico’s met betrekking tot de uitvoering. Hieronder een uiteenzetting van hoe ik die opdeling in de praktijk ervaar.

De financiële resultaten (het gevolg van de financiële risico’s) zijn de resultante van het in de praktijk afwijken van de vooraf ingeschatte en opzij gezette risicopremies voor verzekeringstechnische grondslagen en opzij gezette kostenvergoeding voor de gebudgetteerde uitvoeringskosten.

Verzekeringstechnische en uitvoeringsrisico’s

Het risico is dat de opzij gezette bedragen tekortschieten (of juist overvloedig zijn). Mitigerende maatregelen zijn het periodiek herijken van grondslagen door actuarissen, risicoherverzekeren, bufferen en een goede financiële budgettering- en controlcyclus vanuit een financiële commissie en/of bestuursbureau. Doorgaans is dat bij pensioenfondsen al goed voor elkaar.

Premie-gerelateerde risico’s

Het lastigste zijn de financiële risico’s die betrekking hebben op de premie en de  beleggingen. Het premierisico betreft het ontvangen van een te lage premie ten opzichte van de aangroei van de voorziening door toename van de toegezegde aanspraak.

De hoogte van de premie komt tot stand in het overleg met sociale partners. Deze moet wel kostendekkend zijn, maar niet per se op basis van de huidige rentetermijnstructuur. In de praktijk kunnen er premiedekkingsgraden voorkomen die aanzienlijk lager zijn dan 100%.

Het belangrijkste beheersingsinstrument betreft het overleg met sociale partners. Het bestuur bereidt zich als het goed is voor op het overleg met sociale partners met het uitvoeren van een evenwichtigheidstoets. De adviserend actuaris helpt hier doorgaans bij.

Beleggingsrisico’s

Beleggingsrisico’s zijn lastig te beheersen. Drie zaken bepalen immers in hoeverre de ambitie (ex ante gecommuniceerd; DB: nominaal pensioen en mogelijk indexatie, DC: vervangingsratio) wordt gerealiseerd:

1. Het ingezette risicobudget (gebaseerd op de vastgestelde risicohouding).
2. De vertaling daarvan naar een allocatie van beleggingsinstrumenten.
3. De ontwikkelingen op de financiële markten.

Pensioenfondsbesturen worden daarom veelal geadviseerd door algemeen beleggingsdeskundigen, doorgaans bedoeld als countervailing power ten opzichte van meer specifieke deskundigen zoals ALM- en strategische allocatiespecialisten, managerselectiespecialisten en risicomonitoringspecialisten.

Risico’s waar het pensioenfonds tegenaan loopt, zijn samen te vatten als markt-, rente-, krediet- en liquiditeitsrisico’s. Voor het gemak noem ik hier de AFM-definities van deze risico’s:

• Marktrisico is het risico dat beleggingen minder waard worden door ontwikkelingen in de algemene economische situatie.
• Renterisico is het risico dat de waarde van beleggingen daalt als de marktrente stijgt.
• Kredietrisico is het risico dat de onderneming of staat waarin je belegt niet aan zijn betalingsverplichtingen kan voldoen of zelfs failliet gaat (dan wel dat de kans daarop toeneemt).
• Liquiditeitsrisico is het risico dat je beleggingen niet of nauwelijks verhandeld kunnen worden op de beurs.

De AFM hanteert louter negatieve connotaties. Voor pensioenfondsen geldt, zeker bij markt- en renterisico, ook de positieve kant van de risico’s (de beloning voor het accepteren van deze kans op waardevermindering is immers een hogere verwachte opbrengst). Deze risico’s worden als volgt beheerst:

• Door optimaal te spreiden.
• Door (in ALM-studies en deterministische scenario’s getoetste) allocaties en bandbreedtes aan te houden.
• Door beperkingen in credit-ratings te hanteren en deze kritisch te volgen.

Meer afgeleide financiële risico’s vallen meer onder de volgende noemers:

• Matchingrisico’s (rente - de mate waarin de beleggingen en verplichtingen niet even gevoelig zijn voor een rentebeweging.
• Liquiditeit - het risico dat men in tijden van stress niet over voldoende liquide financiële middelen beschikt om te voldoen aan de betalingsverplichtingen.
• Valuta - het risico dat de waarde van de beleggingen in vreemde valuta verslechtert als gevolg van veranderingen in valutakoersen.

Gebaseerd op economische uitgangspunten zoekt een pensioenfonds bewust het marktrisico op om daarmee een out-performance te genereren ten opzichte van de verdisconteringsvoet van de toekomstige pensioenuitkeringen.

Beheersen van beleggingsrisico’s

Er zijn vier wijzen van omgaan met risico’s:

• Accepteren.
• Vermijden.
• Verminderen.
• Overdragen (verzekeren).

Deze komen we ook tegen bij het beheersen van de hiervoor genoemde beleggingsrisico’s. Marktrisico’s worden geaccepteerd en bewust opgezocht. Door diversificatie (Markowitz) en het hanteren van bandbreedtes worden de risico’s verminderd.

Ook worden risico’s verminderd door tegengestelde posities aan te gaan. De belangrijkste daarvan is de beheersing van het renterisico. De verplichtingen zijn rentegevoelig en door beleggingen ook rentegevoelig te maken, wordt een ‘netto balans’ rentegevoeligheid gerealiseerd. De omvang van dat netto is afhankelijk van de risicohouding van het fonds. Op dezelfde wijze kunnen valutarisico’s worden beheerst.

Risico’s kunnen worden vermeden door er bewust geen posities in te nemen. Denk hierbij aan bijvoorbeeld het niet toestaan van securities lending of het niet opnemen van commodity’s in de portefeuille.

Tot slot is ook verzekering (overdragen) een mogelijkheid. Dit is mogelijk door toepassing van optiestrategieën. Opties zijn te beschouwen als een verzekeringspremie die tot een waarde komt indien een situatie zich voordoet.

Tot slot

Naast techniek is de governance rondom de beheersing van de financiële risico’s van belang. Denk aan het tijdig inhuren van de juiste expertise en het (in bijzondere omstandigheden) vragen van second opinions. Overleg eens met uw adviseurs.

Dit is de zevende column in een serie over risicomanagement. De serie heeft tot doel de lezer te prikkelen en risicomanagement te beschouwen als een integraal onderdeel van het runnen van een pensioenfonds.