Harry Geels: Op zoek naar ethisch en democratisch kapitalisme

6 september 2022

Door Harry Geels

Het kapitalisme, waar velen van ons nog weleens gratuit op afgeven, bijvoorbeeld om allerlei maatschappelijke misstanden te verklaren, bestaat niet meer. Er bestaat discussie over welk systeem er nu dan wél is en hoe dat dan heet. Het huidige systeem functioneert voor de meesten niet meer. Mijn voorstel voor een nieuw systeem: neo-democratisch kapitalisme.

In de VS is nu sprake van de grootste ongelijkheid van de afgelopen honderd jaar. De drie rijkste miljardairs hebben daar evenveel vermogen als de gehele onderste helft van de maatschappij. Van al het verdiende inkomen gaat inmiddels 45% naar de bovenste 1% van de bevolking. De top van het Amerikaanse bedrijfsleven verdient 350 zoveel als de ‘gewone’ medewerker. Ook het aantal puissant rijken elders ter wereld is sterk toegenomen.

Het kapitalisme de schuld geven voor de ongelijkheid is echter te gemakkelijk, zoals ook betoogd in mijn column Kapitalisme bestaat niet meer. We zijn namelijk vervallen in een ander systeem, met als noemer ‘corporate socialism’, een systeem waarin vooral de top van het bedrijfsleven goed voor zichzelf zorgt. En als het misgaat, worden de grote corporates onder het motto ‘too big to fail’ gered. Het kapitalisme is voor de onderkant van de maatschappij.

Geef het beestje een naam

De bovengenoemde column leidde tot veel discussie en dat is fijn. Enerzijds leidt discussie tot andere inzichten en hopelijk tot de contouren van een oplossing, anderzijds toont een heftige discussie aan dat mensen met de problematiek in hun maag zitten. In een van de commentaren op de column stonden termen als ‘ik kan oprecht wakker liggen van de huidige situatie’ en ‘ik heb het gevoel dat er binnenkort iets ergs staat te gebeuren’.

De term ‘corporate socialism’ werd door sommigen nog wel lastig 'verteerd'. Aangedragen alternatieve namen voor het huidige systeem luidden: technologische dictatuur, ‘corporate welfare state’, staatskapitalisme (centraal geleid kapitalisme), neoliberalisme, neofeodalisme, elitocratie, liberalisme zonder controles, kleptocratie, ‘crony capitalism’, plutocratie (waar de rijksten aan de macht zijn) en oligarchie (waar de macht bij een bevoorrechte klasse ligt).

Dank voor het meedenken. Geef het beestje inderdaad een naam. Het is deels semantiek. Lees deze Wikipagina, waar ik eerder naar refereerde, nog maar eens. Kijk vooral naar de mensen die ‘corporate socialism’ of vergelijkbare termen als ‘corporate welfare state’ en ‘socialism for the rich and capitalism for the poor’ hebben gebruikt, zoals Martin Luther King, Robert Kennedy en Bernie Sanders. Ook de onvolprezen Nassim Taleb gebruikt de term corporate socialism.

Het is een term die prikkelt, het bord omdraait en de aandacht vooral legt waar hij moet liggen, namelijk bij de bevoordeling van de grote corporates. Ze ontvangen allerlei ondersteuning en bailouts op kosten van de belastingbetaler. Voor grote bedrijven wordt gezorgd, vooral voor de top. Is zorgen voor niet een van de essenties van het socialisme? De term corporate socialism schuurt bij velen. En dat is ook de bedoeling.

Voorgestelde alternatieven

De reacties op de column bleven niet beperkt tot verondersteld betere namen voor het huidige systeem. Er werden ook namen gegeven van oplossingen voor onze problemen, zoals ‘human centered capitalism’ (van Andrew Yang), gedempt kapitalisme (met grondslagen van coöperatief denken en solidariteit) en ‘doughnut economics’ (Kate Raworth). Nogmaals dank. Sommige gebruiken de term kapitalisme liever niet meer, omdat die besmet zou zijn.

In twee reacties stond een tip van de Netflix-documentaire Saving Capitalism, waarin de voormalige Amerikaanse minister van Werkgelegenheid, de Democraat Robert Reich, de misstanden in de Amerikaanse maatschappij haarfijn blootlegt en waarin hij de oplossing vooral zoekt in meer en betere democratie, overigens zonder dat hij in zijn documentaire in detail treedt over hoe zo’n democratie er dan uit zou moeten zien.

‘Not so great anymore’

Bernie Sanders liet zich in een column in The Guardian van 2 september 2022 op een vergelijkbare manier uit. Hij noemde het woord democratie niet, maar vatte zijn betoog als volgt samen: ‘The US has a ruling class, an oligarchy – and Americans must stand up to it.’ De VS zijn blijkbaar niet het beste land ter wereld meer (zie hier de ‘must-see’ scene van de film The Network waarin Jeff Daniels dat nog even genadeloos in twee minuten uitlegt).

Niet alleen de VS gaan bergafwaarts. Ook vele Europese landen gaan achteruit, bijvoorbeeld in scores voor de democratie. Toeval of niet, Reich zei in zijn documentaire iets vergelijkbaar als ik in mijn column over het verschil tussen links en rechts in de politiek. Reich: ‘The old assumption has been that this division is Democrat versus Republican. That is fading. What we are beginning to see is that it’s actually establishment versus anti-establishment.’

De democratie is uitgehold

Reich stelt tegen het einde van zijn documentaire dat ‘Everything fundamentally comes down to democracy’. Hij komt met een schokkende onderbouwing van hoe de democratie in de laatste decennia is uitgehold. Researchers van Princeton en Nordwestern University hebben onderzoek gedaan naar hoeveel macht gewone mensen eigenlijk nog hebben. Over een onderzoeksperiode van 1982 tot en met 2002 bleek dat:

• Als grote corporates en zeer rijke mensen een wet willen, er een 60% kans is dat die ook wordt aangenomen. Als zij een bepaalde wet niet willen, is er een 100% kans dat die wet niet wordt aangenomen.
• Als gewone mensen een wet niet willen, er toch een kans van 30% bestaat dat hij wordt aangenomen. Als meer dan 90% van de mensen een bepaalde wet willen, is er minder dan 10% kans dat die wel wordt aangenomen.

De ontnuchterende conclusie van de onderzoekers luidde dan ook: ‘de preferentie van de gemiddelde Amerikaan heeft zo goed als geen impact meer op de Amerikaanse politiek.’ We kunnen die conclusie gerust doortrekken naar Europa. Ook de gemiddelde Europeaan voelt zich niet of weinig meer gehoord door de politiek. Social media staan ook hier vol met boze mensen.

Democratisch kapitalisme

In Reich’s documentaire valt de naam ‘ethisch kapitalisme’, maar ik schat dat Reich meer een nieuwe vorm van democratisch kapitalisme voorstaat. De eerste vorm hiervan kwam op in de periode na de Eerste Wereldoorlog en duurde tot eind jaren zeventig en ging eigenlijk aan zijn eigen succes ten onder. Het eindigde namelijk met een topzware ‘social welfare state’, waarin voor iedereen werd gezorgd en lang niet iedereen zich meer geroepen voelde om te werken.

Als reactie ontstond een nieuw systeem, dat zich dus uiteindelijk laat samenvatten onder de noemer ‘corporate socialism’ (dat weer bestaat uit vijf dimensies: corporatocracy, crony capitalism, politiek geleide centrale banken, groeiende financialisering en het afbrokkelende recht op eigendom). Ook is een nieuwe elite ontstaan, bestaande uit de allerrijksten, de politiek en een aantal supranationale organisaties als de ECB en IMF.

Een kort manifest voor het neo-democratische kapitalisme

Maar hoe zou zo’n nieuwe vorm van democratisch kapitalisme er dan uit kunnen zien? Laat ik drie punten herhalen uit een oude column en deze aanvullen met een vierde: een level-playing field tussen de grote corporates enerzijds en de kleinere bedrijven en burgers anderzijds.

1) Voer van nu af aan geen enkele maatregel meer door die tegen de vrijheid en democratie ingaat

De eerste spreekt voor zich: geen wetten meer doorvoeren of maatregelen nemen die tegen de fundamentele vrijheden en de democratie ingaan. Iedere nieuwe wet of maatregel moet volgens dat criterium worden beoordeeld. De vrijheden staan benoemd in de grondwet. Wellicht moeten we hier net als in Duitsland een constitutioneel hof instellen, dat wetten toetst aan de grondwet. Nu is dat de Raad van State (in theorie), maar dat is als adviesorgaan te zwak.

2) Onderzoek en implementeer nieuwe democratische middelen

Ten tweede: een nieuw, onafhankelijk onderzoek naar het verbeteren van onze democratie, bijvoorbeeld door middel van burgerfora, referenda, gekozen burgermeesters, onafhankelijke benoemingen van bestuurders van overheids- en semi-overheidsinstellingen. Twee interessante vragen daarbij: waarom heeft Nederland een lagere score gekregen van de EIU en hoe kunnen we dit weer terugdraaien? En waarom werken referenda wél naar tevredenheid in landen als Zwitserland en Zweden, landen die beduidend hoger scoren op de staat van de democratie dan wij?

3) Herstel de scheiding der machten

Tot slot schreef ik eerder over de scheiding der machten. In deze column omschrijf ik acht (schaduw)machten. Maar er zijn er eigenlijk nog twee: de wetenschap en de supranationale organisaties. In een goed werkende democratie zijn de machten gescheiden. Zoals betoogd in de bovengenoemde column loopt het in Nederland allemaal teveel door elkaar. Dat komt het machtsevenwicht en de democratie niet ten goede.

4) Herstel het level-playing field tussen grote corporates en kleinere bedrijven en burgers

Grote corporates mogen niet meer fiscaal worden bevoordeeld ten opzichte van de kleinere ondernemers. Ook moeten we met veel strengere antimededingsregels de macht van de oligopolies aanpakken. De concurrentie moet weer toenemen. Dat is goed voor de innovatie en leidt tot lagere prijzen voor consumenten. In het neo-democratische kapitalisme hebben we een onafhankelijke, krachtige staat die voor het belang van zijn burgers opkomt.
 

Dit artikel bevat een persoonlijke opinie van Harry Geels

Meer columns van Harry Geels