Harry Geels: Drie bijzondere lessen uit Ian McEwan’s ‘Lessen’
Harry Geels: Drie bijzondere lessen uit Ian McEwan’s ‘Lessen’
Door Harry Geels
‘Reading is so sexy: Gen Z turns to physical books’, zo kopte The Guardian vorige week. Een kleine aanvulling: lezen is vooral ook leerzaam. Zo leerde ik zelf recent een aantal bijzondere (en deels ook onverwachte) lessen uit McEwan’s laatste semi-autobiografische roman ‘Lessen’, bijvoorbeeld over het socialisme, Margaret Thatcher en de machtsdynamiek tussen mannen en vrouwen.
Waarschuwing: dit verhaal bevat spoilers
Op TikTok is een aantal bookfluencers actief die er mede voor zorgen dat jongere generaties weer meer lezen. Ook op andere manieren wordt de jeugd ‘subtiel’ de goede kant van het lezen van boeken opgeduwd. Zo waren twee jonge, vrouwelijke hoofdrolspelers in het eerste seizoen van de HBO’s hitserie The White Lotus – uit het tegenwoordig populaire genre ‘rijke blanke mensen die zich ongelukkig voelen of raar gedragen’ – regelmatig lezend te zien. Geen pulp wel te verstaan. Diverse websites hebben de boeken uit de serie, onder andere van Sigmund Freud en Friedrich Nietzsche, op een rijtje gezet.
Het mag dan ook niet verbazen dat onder andere The Guardian de schijnbare trend van meer lezen (onder jongeren) heeft opgepakt. Dat de Britse krant lezen sexy noemt, is een interpretatie van die nieuwe trend, die mede wordt ingegeven door digital fatigue: we worden zo langzamerhand moe van het informatiebombardement van sociale media dat via slimme algoritmes onze eigen mening ook nog eens versterkt. Lezen is natuurlijk meer dan sexy. Het kan ook leerzaam (en spannend) zijn. Maar mogelijk zijn de begrippen sexy en leerzaam aan elkaar gerelateerd.
Drie bijzondere lessen van Ian McEwan
Literatuur is er in talloze vormen. Het bekendst is de scheiding tussen fictie en non-fictie. Het idee heerst dat we vooral leren van non-fictie. Maar ook van maatschappelijke geëngageerde romanschrijvers kunnen we veel opsteken. Dat overkwam mij recent bij Ian McEwan’s meest recente roman Lessen, een semi-autobiografische ‘werdegang’; het levensverhaal van Roland Baines, een, zoals The Guardian hem zo mooi omschrijft, ‘feckless (doelloze) boomer’, vooral omdat hij blijft zwelgen in zelfmedelijden nadat zijn vrouw hem en zijn pasgeboren zoon zonder reden verlaat.
McEwan verweeft het verhaal met belangrijke historische episodes, zoals de Cubacrisis, AIDS, de Duitse eenwording, Brexit en corona, waardoor het boek een feest van herkenning is en McEwan de gevoelens van de gebeurtenissen van de tijd doorgaans treffend weet te raken. Zo herinnerde ik me weer dat euforische gevoel dat over de wereld golfde toen door toedoen van Perestrojka de Berlijnse muur viel. De Koude Oorlog was voorbij en de wereld zou weer één worden. Maar zoals zo vaak verdween die euforie snel nadat we weer over gingen tot de orde van de dag.
Mij realiserend dat iedereen een boek op zijn manier leest, haal ik vooral drie lessen uit Lessen.
1) Labour omarmde het neoliberalisme
De hoofdrolspeler Roland is actief lid van de Labour Party. Maar gaandeweg, vooral nadat Margaret Thatcher het neoliberalisme in gang heeft gezet, bekruipt hem een gevoel van onbehagen. Hij ziet dat zijn linkse vrienden, vooral die met een eigen woning, zich anders gaan gedragen. Ze worden rijk. Sommige beginnen zelfs eigen bedrijven en Roland wordt op een gegeven moment voor de morele keuze gesteld of hij wil werken en aandeelhouder wil worden in een van die bedrijven, wat hij uiteindelijk ook doet en hem, Roland eigen, weer allerlei dilemma’s en ‘net-niet’ situaties oplevert.
Het boek geeft voor mij een mooi beeld van hoe subtiel links opportunistisch het neoliberalisme (met het daarbij behorende globalisme) ging omarmen. Dat gold niet alleen voor Labour in het Verenigd Koninkrijk, maar ook voor bijvoorbeeld de PvdA in Nederland. Daarmee hebben deze partijen uiteindelijk de arme mensen van traditioneel links vervreemd.
2) Margaret Thatcher was een klimaatpionier
Een andere bijzondere les was dat het niet Al Gore met zijn Inconvenient Truth was die de noodzaak tot klimaatverandering aanzwengelde, maar Margaret Thatcher. In Lessen staat een verwijzing naar haar fameuze speech uit 1989 aan de VN, de supranationale organisatie die zich in de decennia daarna langzaam heeft ontpopt tot een van de grootste aanjagers van de klimaattransitie. Het is zoals regisseur Quentin Tarantino zegt: ‘There are treasures to be found in every movie [or book], regardless of its critical reception or popular opinion.’
Het benoemen van deze schat van een les is belangrijk, omdat klimaat voor mij geen links-rechts tegenstelling is. Het is niet het domein van ‘links’. Sterker nog, de klimaattransitie gaat volgens mij het snelst via de principes van de vrije markt. Het is ook geen discussie over ‘Growth versus Degrowth’. Het klimaat zijn we, ‘links’ en ‘rechts’, in de jaren tachtig en negentig gewoon ‘even’ vergeten. We waren toen met zijn allen de vruchten van het neoliberalisme aan het plukken.
3) De (machts)relatie tussen vrouwen en mannen is ingewikkeld
Een levensverhaal gaat natuurlijk ook over relaties. Het boek begint meteen met een heel bijzondere: Roland krijgt als puber een hartstochtelijke seksuele relatie met zijn muzieklerares. McEwan draait #MeToo om. En dat doet hij later nog een keer als Rolands vrouw hem en zijn pasgeboren zoon verlaat, zonder daarvan rekenschap te geven. Pas veel later in Rolands leven blijkt dat zij dit deed om haar droom als wereldberoemde schrijfster na te jagen. Iets dat haar moeder niet durfde en beide vrouwen psychologische problemen gaf. Zij ‘moest’ daarom Roland verlaten.
Ook volgens The Guardian is Rolands relatie met vrouwen een belangrijk thema in het boek, al heeft de Britse krant het verhaal iets anders gelezen: ‘Roland learns from them [the women], lesson after lesson, everything from the demands of genius to the virtue of a clean kitchen table. It’s a wearying trope: women as instruments and catalysts of male insight. But as Roland’s granddaughter reminds him [at the very end of the book]: ‘A shame to ruin a good tale by turning it into a lesson’.’
Dit artikel bevat een persoonlijke opinie van Harry Geels