Dick Kamp: Darwinisme in risicomanagement

16 april 2024

Door Dick Kamp, Director Pension, Investment and Risk bij Milliman Pensioen

De analogie tussen de maatschappij en de natuur is groter dan we wellicht denken. Hoewel de individuele mens bewust kan sturen en daarmee als het ware tegen de natuur in kan gaan, gaat dat niet op als er sprake is van een grote groep mensen.

De dynamiek die in grote groepen mensen ontstaat, komt overeen met de dynamiek van de natuur. Er is sprake van een chaotisch systeem dat desondanks aan bepaalde wetmatigheden voldoet. Deze wetmatigheden zijn achteraf verklaarbaar, maar zeer moeilijk te voorspellen. Denk bijvoorbeeld ook aan de financiële markten met crises als Black Monday in 1987, de Grote Financiële Crisis in 2008, en al die andere crises daarvoor, daartussen en daarna.

In het darwinisme staat het principe van ‘survival of the fittest’ centraal. Oftewel, de best aangepaste plant- en diersoorten gedijen en de minder aangepaste plant- en diersoorten sterven uit. En omdat de natuur een chaotisch en dynamisch systeem is, zijn planten en dieren continu bezig zich aan te passen. Als ze dat lukt, dan blijven ze voortbestaan. Lukt ze dat niet, dan wordt een andere soort dominant en verdwijnen ze.

Het pensioenlandschap zoals we dat kennen, is er al zo’n 75 jaar. In het begin ging het veelal om sociaal ingestoken initiatieven van individuele bedrijven. In de jaren zestig en zeventig werd de pensioenuitvoering, mede door de toen sterke vakbonden, sectorgewijs georganiseerd en kwamen bedrijfstakpensioenfondsen op. Met de hoge rente in die tijd was er met een rekenrente van 4% sprake van min of meer gratis geld. En iedereen kon een pensioenfonds besturen.

Maar de ‘natuur’ veranderde. De in de jaren tachtig ingezette daling van de rente werd problematisch in de jaren negentig. Er moest risicovoller belegd worden. Tegelijkertijd was er sprake van branchevervaging. De duidelijk gescheiden sectoren van vroeger gingen steeds meer in elkaar op. Pensioenfondsen dienden zich aan te passen. Na een aantal financiële crises werd de druk op pensioenfondsen extra opgevoerd. Overheid en toezichthouders kwamen met maatregelen, waaronder financiële eisen (FTK) en governance-eisen (deskundigheid, bestuurlijke opzet). En nu, nu gaan we over naar een nieuw pensioenstelsel.

Gevolgen voor de sector: van de circa 1000 pensioenfondsen pakweg 25 jaar geleden zijn er nu nog zo’n 170[1] over. Tegelijkertijd zijn er nieuwe pensioenuitvoerders bijgekomen. Denk aan de PPI en het APF. Pensioenfondsen zijn samengegaan, zijn gestopt of hebben het opgebouwde pensioen ondergebracht bij verzekeraars, bedrijfstakpensioenfondsen, APF-en en PPI’s.

Terug naar het darwinisme. In de planten- en dierenwereld is er niet sprake van een bewust gestuurd proces waardoor vooraf duidelijk is welke soort blijft bestaan in de huidige vorm dan wel aangepaste vorm. Maar hoe werkt dit dan bij het pensioenfonds? Hebben die hier überhaupt grip op?

Ik denk van wel. Dit is waar een op risicomanagement gebaseerde strategie een rol speelt. Wat bedoel ik daarmee? Een pensioenfonds, als bewuste organisatie, zorgt ervoor dat de volgende zaken aanwezig zijn:

1. Een doorlopende analyse van en reflectie op relevante ontwikkelingen in het ecosysteem. Dat omvat onder andere de stakeholders (waaronder werkgever(s), deelnemers, administrateurs, vermogensbeheerders, toezichthouders), de maatschappij, de financiële markten, de politiek, ‘de technologie’ en andere pensioenuitvoerders.
2. Een stevige interne governance (bestuur, intern toezicht, medezeggenschap).
3. Een stevige operationele uitvoering (inbesteed dan wel uitbesteed)
4. Een op de kennis en inzichten van punt 1 gebaseerde strategie, waarvan de haalbaarheid expliciet wordt vastgesteld.
5. Geluk, hoe raar dat ook klinkt. De punten 1 tot en met 4 heb je in de hand. Met betrekking tot de executie en omstandigheden komt er ook een stukje geluk bij kijken. Zonder de meteoriet van 66 miljoen jaar geleden had ik dit stuk niet kunnen schrijven.

Ik hoor vaak, en dat is deels ook terecht, dat het pensioenfonds er niet is ‘voor’ het pensioenfonds. Dat klopt. Het pensioenfonds is er om de deelnemers het best mogelijke pensioen te geven. Dit komt niet bij toeval tot stand. Daar is bewust beleid voor nodig (en een stukje geluk).

Het bewust en gestructureerd doorlopen van de strategische beleidscyclus en doorlopende monitoring en evaluatie is van belang. De toezichthouder en Pensioenfederatie werken hard om bestuurders hierin te faciliteren en daarmee ‘bewust darwinisme’ mogelijk te maken.

Beste bestuurder, hoe bewust bent u bezig met het permanent passend (fit) zijn van uw pensioenfonds binnen uw eigen ecosysteem? En ziet u de 4 (of 5) genoemde zaken in dit artikel dan ook in dat licht?

Dit is de zevenentwintigste column in een serie over risicomanagement. De serie heeft tot doel de lezer te prikkelen om risicomanagement te beschouwen als een integraal onderdeel van het runnen van een pensioenfonds.