Harry Geels: Uithollen rechtsstaat komt van onder én boven
Harry Geels: Uithollen rechtsstaat komt van onder én boven
Door Harry Geels
De Volkskrant en de NRC presenteerden afgelopen weekend een gevaarlijk frame waarin ‘radicaal-rechts’ de democratie zou uithollen. Ten eerste is de links-rechts tegenstelling foutief en polariserend. Ten tweede is de uitholling van de democratie niet voorbehouden aan ‘radicaal-rechts’.
Het lijkt er sterk op dat de kiezers wereldwijd op drift zijn. In Argentinië vindt er onder leiding van de in december 2023 als president aangestelde Javier Milei een libertarisch experiment plaats. In Nederland kon de PVV – in de kern een autoritair-nationalistische partij – ineens de grootste worden nadat vier kabinetten Rutte een globalistisch-liberaal beleid hadden gevoerd. Bij de Franse verkiezingen stond de wereld op zijn kop nadat de kiezers uit angst voor een nationalistisch beleid van Marine Le Pen ineens voor een ‘diep’ socialistische tegenwind kozen.
Wat opvalt in de discussies is de steeds terugkerende tegenstelling tussen ‘radicaal-rechts’ en ‘hard-links’, alsof het politieke landschap een dichotomie in plaats van een continuüm is. Er lijkt weinig ruimte voor een tussenweg. Zo haalde De Volkskrant middels een coverstory dit weekend hard uit naar ‘radicaal-rechts’, dat de democratie zou uithollen. Opvallend genoeg deed de NRC hetzelfde onder de titel ‘Morrelen aan de rechtsstaat’. Wat bezielt deze kranten, en vele andere politieke commentatoren, om te volharden in onjuist, eendimensionaal denken?
Links-rechts frame klopt niet meer
Laten we beginnen met wat er naar mijn bescheiden mening mis is met het links-rechts frame. Ten eerste zijn er meerdere dimensies waarlangs we politieke stromingen kunnen rangschikken. Figuur 1 laat twee dimensies zien die eerder gebruikt werden als betere stemwijzer bij de laatste nationale verkiezingen van Nederland. De eerste dimensie is die tussen partijen die meer nationalistisch of die meer globalistisch zijn. Nationalisten vinden de nationale staat, de eerbieding van de grenzen ervan en de (oorspronkelijke) cultuur van een land belangrijk.
Figuur 1: Overzicht van politieke stromingen
Aan de andere kant leggen globalisten meer de nadruk op internationale samenwerking en beleidsaansturing vanuit supranationale organisaties als de EU, de VN en de WHO. De andere tegenstelling is die tussen liberaal en antiliberaal. De eerste legt de nadruk op zaken als persoonlijke vrijheid en privaat eigendom. De antiliberale stromingen vinden dat de overheid normen en waarden moet voorschrijven, dat de overheid beter werkt dan de vrije markt, en dat bezit of eigendom daarom eerder publiek dan privaat moet zijn.
De tweede complicatie van het links-rechts frame betreft veranderende opvattingen als gevolg van wat er in de wereld gebeurt. Nieuwe crises als oorlogen, pandemieën, ongelijkheid en klimaatverandering zetten politieke stromingen aan om hun bakens te verzetten, ofwel hun visies bij te stellen en andere belangen te behartigen. De cartoon in Figuur 2 is een (te) simplistisch voorbeeld van zo’n veranderingsproces van ‘oud links’, voor zover dat bestond. Aan de andere kant heeft ‘rechts’ zich tegenwoordig opvallend als redder van de arme mensen weten te presenteren.
Figuur 2: Cartoon: ‘hoe oud links nieuw links werd’
Uitholling democratie komt ook van onder
De tweede complicatie van het huidige gepolariseerde debat is de stelling dat de uitholling van de rechtsstaat of democratie van ‘radicaal’ of ‘extreemrechts’ komt. Afgezien van het feit dat ‘rechts’ niet gedefinieerd is, zien we inderdaad politieke stromingen, zoals fascisme en autoritair nationalisme, die antidemocratisch of antirechtstatelijk zijn (in Figuur 1 linksboven afgebeeld). Echter, het communisme is eveneens antidemocratisch, omdat de overheid alles bepaalt. De geschiedenis toont aan dat vrije verkiezingen en communisme niet samengaan.
Maar ook van onder heeft het globalisme een antidemocratisch karakter, of het leeft in ieder geval op gespannen voet met nationale democratieën. Vaak wordt er beleid bedacht in supranationale organisatie die dan ‘take it or leave it’ moeten worden overgenomen in nationale regelgeving, ondanks dat een meerderheid van de burgers in een land, of het nationale parlement, daartegen kan zijn. Enerzijds hebben we ons gecommitteerd aan de internationale verdragen, anderzijds wordt vaak niet gestemd over de wet- en regelgeving en de bestuurders er achter.
Nadere overwegingen
Het links-rechts frame is te simplistisch en polariserend. Bovendien verdeelt het kiezers onder in twee groepen die onderling weer heel divers zijn. Het werkt verder stigmatiserend. ‘Rechtse’ mensen worden daarom bijvoorbeeld gezien als antidemocratisch, racistisch of tegen de klimaattransitie, en ‘linkse’ mensen als klimaatdrammers die tegen het vrije woord zijn. (Maatschappelijke) problemen zijn echter vaak genuanceerd. Zo doden windturbines (zeldzame) dieren en hebben we (zeldzame) grondstoffen nodig om elektriciteit te geleiden. En Nederland kan dan wel overvol raken, we hebben ook mensen te kort in het onderwijs en de zorg.
Een oplossing om polarisatie tegen te gaan, is door politieke partijen met de achterliggende politieke stroming te benoemen. De PVV is dan autoritair nationalistisch, de VVD neoliberaal, de PvdA en VOLT globalistisch-socialistisch, Groenlinks groen socialistisch en de SP conservatief socialistisch. De tweede oplossing is een denktechniek, namelijk je realiseren dat wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat mensen die multidimensionaal denken intelligenter zijn dan zij die maar twee kampen zien.
Dit artikel bevat een persoonlijke opinie van Harry Geels