Harry Geels: Vijf oorzaken opkomst conservatief populisme
Harry Geels: Vijf oorzaken opkomst conservatief populisme
Door Harry Geels
Dat de Duitsers eergisteren in meerderheid kozen voor conservatief beleid – minder regels, minder belastingen en minder immigranten – is een nieuwe aanwijzing voor de sterke opkomst van het ‘conservatief populisme’ in de wereld. Er gaan vijf diepere oorzaken schuil achter deze politieke beweging. Spoiler: het gaat niet om de toename van het aantal immigranten. Die fungeren slechts als zondebok.
Bij de meest recente verkiezingen in Duitsland werd de CDU met partijleider Friedrich Merz de grootste politieke partij. AfD eindigde als tweede, waarmee ruim de helft van de Duitse kiezers conservatief stemde. Er zijn veel parallellen met wat er elders in de wereld gebeurt, bijvoorbeeld in de VS. Merz heeft een verleden in de financiële wereld, bij BlackRock. Hij staat net als Donald Trump en Javier Milei voor een streng immigratiebeleid, minder bureaucratisering en opheffing van fiscale belemmeringen. Hij heeft een provocatieve houding en is wars van consensus.
Als Merz niet de leider van de CDU was geweest, was AfD waarschijnlijk groter geworden. Met zijn conservatieve standpunten was hij voor veel potentiële AfD-stemmers, die zorgen hebben over de stand van de Duitse economie en immigratie, een verteerbaar alternatief. De EU en veel politieke analisten lijken opgelucht adem te halen omdat de AfD niet de grootste partij is geworden. Niettemin maakt ook Duitsland een grote politieke verandering door in de richting van conservatisme of conservatief populisme.
Dit is een algemene trend in de wereld. In de media is er, vooral vanuit progressieve hoek, verbazing, soms zelfs regelrechte verwarring, over wat er in de politiek gebeurt, met Donald Trump als meest besproken boeman. Er is – deels terecht – verontwaardiging over zijn dominante en chauvinistische leiderschapsstijl. Ook worden vaak termen als extreem- of domrechts gebezigd. Dat zijn totaal onbruikbare termen, waarover straks meer. Belangrijker is een goede analyse van de oorzaken. Dat creëert begrip en een opening tot tegenreactie.
1) Uitholling van het vertrouwen in overheidsinstanties
Een van de belangrijkste problemen, en daarmee een van de oorzaken achter de opkomst van het conservatief populisme, is het tanende vertrouwen in officiële instanties, terwijl juist vertrouwen, onderling en tussen mensen en organisaties, de belangrijkste basis is voor welvaart. Zonder vertrouwen vinden er geen transacties plaats, om het even welke. De ‘onbetrouwbare overheid’ is een veel gebezigde term. Veel mensen lopen tegen een muur van bureaucratie op. Als klap op de vuurpijl is mede door hoge inflatie ook het vertrouwen in geld afgenomen.
De waardestijgingen van huizen, goud en crypto’s zijn uitingen van dat gebrek aan vertrouwen. Maar men wantrouwt niet alleen de institanties. Hetzelfde lot is wetenschappers, grote corporates en de media beschoren. Een deel van de maatschappij wijst daarom ‘expertopinies’ af. Dit speelt leiders die zich afzetten tegen (de elite van) de grote (publieke) organisaties in de kaart. En als de democratie voor delen van de maatschappij niet zo goed werkt, is het blijkbaar ook niet zo erg als leiders het minder nauw nemen met die democratie.
2) Economische angst
Ten tweede is er veel economische onzekerheid onder mensen. De ongelijkheid is in veel westerse landen, vooral in de VS, toegenomen. Tegelijkertijd is er geldontwaarding en zijn met name de kosten van basisbehoeften zoals wonen, zorg en onderwijs flink gestegen. En dan zijn er steeds meer schulden in de wereld die moeten worden terugbetaald. Een gebrek aan economisch vertrouwen creëert een omgeving waarin mensen naar sterke, om verandering roepende leiders en zondebokken zoeken.
3) Internet en radicaliteit
De derde oorzaak voert ons naar de echokamers van het internet en de bubbelversterkende algoritmen van sociale media. Vroeger was er veel meer ‘controle’ op de informatievergadering en verwerking. Die liepen via school, familie en enkele papieren media. Mensen kunnen zich nu veel makkelijker afzonderen, zich laten beïnvloeden door ‘memetic propaganda’, of zich gemakkelijk aansluiten bij groepen met wie ze hetzelfde lot of sociale problemen kunnen delen. Populisme kan zich hier gemakkelijker verspreiden.
4) Crisis van de mannelijkheid
Voor veel mannen verandert de wereld snel. Er studeren in het hoger onderwijs thans meer vrouwen dan mannen af. De inkomenskloof wordt ingehaald. Bij gelijke kwalificaties op een baan krijgt de vrouw de voorkeur boven de man. Er is, mede door de snelle groei van dating apps, het zogeheten ‘Tall Girl Problem’ ontstaan, waarbij grove schattingen zeggen dat tussen de 30% tot 50% van de mannen ‘undateable’ is. We kennen tegenwoordig ‘incels’, ‘red and black pillers’. Zij worden gewelddadig, of zoeken heil bij elkaar of bij mannelijke voorbeeldfiguren.
5) Afbrokkeling van het progressieve maakbaarheidsideaal
De geloofwaardigheid van regels en overheidsplannen om vermeende crises op te lossen, neemt zienderogen af. In de beleving van velen zijn deze crises groter geworden. De klimaat-, ongelijkheids-, immigratie- en wooncrises zijn niet (of slechts deels) opgelost, ondanks dat ook progressieve partijen hebben geregeerd. Er bleken grenzen te zitten aan onze welvaartsstaat. Dit alles creëert een voedingsbodem voor radicaal ander beleid, zeg maar de kettingzaag van Milei en Musk in de bureaucratie.
Systeembenamingen
De huidige politieke beweging de juiste naam geven is lastig. Ik heb deze keer gekozen voor de term conservatief populisme, waarbij het conservatieve slaat op het zich terugtrekken in eigen land of regio (en vaak ook naar de christelijke waarden), en populisme op leiders die zich, al dan niet terecht, opwerpen als redders van het gewone volk, regelmatig met te gemakkelijke oplossingen, bijvoorbeeld het verminderen van het aantal migranten. Voor de VS kunnen we ook de term Trumpisme of Trumponomics gebruiken. ‘What’s in a name?’
Andere termen die in de buurt van de actuele ontwikkelingen komen, zijn ‘authoritarian nationalism’, of ‘national conservatism’. Ook ‘paleoconservatism’ is een minder gangbare, maar interessante benaming. Ik heb de meeste politieke systemen een keer in vier kwadranten gezet, mede om aan te tonen dat het links-rechts frame niet meer past bij de huidige tijdsgeest. Het is te simpel, te polariserend, en draagt niet bij aan de analyse en oplossing van de huidige problemen. Maar helaas lijkt het frame moeilijk uit te bannen.
De (aanzet tot een) oplossing
De oplossing voor het ‘probleem’ van conservatief populisme is om de aanhangers ervan vooral niét af te schilderen als dom, extreem, fascist of vrouwonvriendelijk. De aandacht moet liggen op de onderliggende oorzaken. Dus beginnen bij het herstel van het vertrouwen in de overheid: hoe minder pretenties en bureaucratie de overheid kent, hoe eerder dat kan worden hersteld. Daaruit voortvloeiend moet worden gestreefd naar een beter werkende democratie en beter monetair en fiscaal beleid, het vrijgeven van algoritmen van sociale media, een cultuurverandering bij het hanteren van partnercriteria, enzovoort.
Dit artikel bevat een persoonlijke opinie van Harry Geels