Dick Kamp: Risicomanagement en waarnemen
Door Dick Kamp, Director Pension, Investment & Risk bij Milliman Pensioen
Onlangs las ik Autocracy Inc., het nieuwste boek van journaliste Anne Applebaum. Met name haar vermogen om patronen en ontwikkelingen te herkennen die anderen over het hoofd zien, intrigeerde mij.
In dit geval nam zij waar dat dictators en autocratische landen op een systematische wijze met elkaar samenwerken en daarmee de hele wereld beïnvloeden. Een interessante observatie. En als je erover nadenkt, zie je dit doorlopend. Iemand neemt een patroon waar, of denkt die waar te nemen, analyseert die en trekt daar conclusies uit.
Pyscholoog Daniel Kahneman schreef daar ook al over. Als je op de savanne bent en ergens een beweging ziet, ‘doorbreking van een patroon in het gras’, dan kan dat een leeuw zijn en moet je direct vluchten. Wij mensen zijn, zoals gezegd, doorlopend onze omgeving aan het scannen en analyseren. We proberen daar conclusies uit te trekken en besluiten over te gaan tot actie. Niets doen kan ook een actie zijn.
Kahneman onderscheidt systeem 1- en systeem 2-denken. Bij systeem 1-denken concluderen we direct en reageren we direct, wat bijvoorbeeld bij een ontmoeting met een leeuw erg handig is. Bij systeem 2-denken denken we langer na en trekken we daarna conclusies.
In het systeem 2-denken is het van belang om vooral gestructureerd na te denken. Er zijn opleidingen waardoor we zelf een referentiekader ontwikkelen wat betreft kennis en denkmethoden, of er kunnen deskundigen worden geraadpleegd. Door in groepen te denken, bijvoorbeeld een commissie of het bestuur van een pensioenfonds, verstevig je het systeem 2-denkproces. De kwaliteit van waarnemen wordt beter, evenals het vermogen te reageren op de waarneming.
Een gestructureerde wijze van reageren wordt ook wel beleid genoemd. Zeker als deze wijze formeel wordt vastgelegd en bekrachtigd als de voortaan gangbare wijze.
Een pensioenfonds voert net als elke andere organisatie activiteiten uit volgens een vastgelegd plan. Aan dat plan liggen veronderstellingen te grondslag. Zolang deze veronderstellingen kloppen, kunnen de activiteiten ‘gewoon’ doorgaan. Alles loopt immers zoals verondersteld. Als de veronderstellingen niet meer kloppen, dan moet er worden ingegrepen.
Er zijn in dat geval twee mogelijkheden. Er kan sprake zijn van een eenmalige bijzondere gebeurtenis. In de activiteiten van het pensioenfonds wordt dan meestal gereageerd door activiteiten tijdelijk aan te passen en voor de rest alles bij het oude te laten. Er kan ook sprake zijn van een doorlopende verandering, in de opzet of uitvoering van de activiteiten, waardoor deze permanent aangepast dienen te worden.
Hoe kom je er nu achter dat er sprake is van een doorlopende verandering? Dat is waarom waarnemen zo belangrijk is. Waarnemen is het doorlopend bezien van de eigen omgeving (het eigen ecosysteem) en de bredere omgeving (buiten het ecosysteem) en de patronen die je denkt te zien en te houden tegen de gearticuleerde en wellicht ook niet-gearticuleerde veronderstellingen, om vandaar uit conclusies proberen te trekken.
In de pensioensector hebben we gezien dat dit heel moeilijk is. Denk aan de langzaam dalende rente in de jaren ’10 van deze eeuw. Een soort sluipmoordenaar. Iedereen zag het gebeuren. Maar reageren bleek heel moeilijk. Immers, wanneer en hoe?
Ik wil een lans breken voor bewust waarnemen, met name in een tijd van veel veranderingen. Laten we proberen patronen te herkennen. Bij opkomende risico’s denken we al snel aan gebeurtenissen met zwaailichten en sirenes. Maar zo beginnen risico’s niet. Ik weet nog goed dat ik indertijd al vroeg het gevaar van het Covid-virus signaleerde (januari 2020). Ik werd weggehoond. Helaas kreeg ik gelijk.
Het mooie is dat wij mensen meesters zijn in het waarnemen van patronen. Wij zijn continu analyserende wezens. Wat er nodig is, is een structurele plaats op de bestuursagenda om dit soort waarnemingen in reflectieve zin te bespreken. En dat gebeurt ook. Denk aan de beleggings- en risicorapportages. In toenemende mate zie ik ook dat er vaste agendapunten zijn om mogelijke opkomende risico’s te bespreken. Het gevaar dat ik hierbij wil noemen, is dat van de automatische piloot. Door de waan van de dag worden deze agendapunten vaak ‘afgeraffeld’. Herkent u dat?
Ik wil daarom een lans breken voor reflectief waarnemen en ook voor reflectief onderling bespreken. Een ‘heidedag’, zo één keer in de zoveel maanden, is erg geschikt om juist reflectieve waarnemingen met elkaar te delen. Op deze wijze kunnen de grote (strategische) risico’s worden gesignaleerd en beheerst. Dus juist geen volle agenda op de heidedag met een goede voorbereiding vooraf.
Beste bestuurder, hoe neemt u waar en hoe haalt u de waarnemingen op van uw collega’s en adviseurs en zorgt u voor voldoende reflectieve behandeling ervan?
Dit is de zevenendertigste column in een serie over risicomanagement. De serie heeft tot doel de lezer te prikkelen om risicomanagement te beschouwen als een integraal onderdeel van het runnen van een pensioenfonds.