Harry Geels: Europa steeds verder in de knel door oorlog

29 november 2022

Door Harry Geels

Europa krijgt door de energiecrisis en de eurocrisis een steeds lastigere positie in een wereld die snel verandert naar een multipolaire wereld bestaande uit verschillende machtsblokken. De handelsbalans van de eurozone heeft een recordtekort. China en de VS profiteren. Door het geopolitieke geweld vanuit West en Oost komt ook de klimaattransitie in het gedrang.

Vladimir Poetin lijkt de oorlog in de Oekraïne niet te gaan winnen. Maar hij lijkt wél te slagen in een van zijn nevendoelstellingen, namelijk het creëren van een versplinterd Europa dat in toenemende mate in de clinch ligt met de VS. De Europeanen plukken de wrange vruchten van de oorlog in de vorm van hogere inflatie en politiek gekissebis tussen de EU-landen onderling. De Amerikanen en in iets mindere mate ook de Chinezen profiteren.

Laten we eerst stil staan bij de vier belangrijkste ontwikkelingen in Europa, daarna bij de factoren die juist voor de VS en China gunstig uitpakken, en tussendoor bij de klimaattransitie, die in al het geopolitieke geweld lijkt te sneuvelen. De Europese politici hadden met de handelsboycot wellicht nog gehoopt dat de oorlog in de Oekraïne de klimaattransitie zou versnellen. Daar lijkt het echter vooralsnog niet op.

Hoge gasprijs is funest voor Europese industrie

Het nieuwsbericht dat aluminiumfabrikant Andel uit Delfzijl failliet ging door de sterk gestegen gasprijzen verscheen bijna achteloos op wat nieuwswebsites zonder dat het echt groot nieuws werd. Maar dat zou het wel moeten zijn. De Europese industrie staat er namelijk door de gasboycot heel slecht voor. Zo slecht zelfs, dat het Halle Institute for Economic Research heeft uitgerekend dat als we ons helemaal zouden afsluiten van Russische energie, Duitsland eenvoudigweg zijn 300 meest gasintensieve producten niet meer zal kunnen produceren.

Wie zijn oor goed te luisteren legt, merkt dat er zich in de Europese industrie, door de sterk gestegen energieprijzen, een ramp van ongekende orde aan het voltrekken is. Diverse Europese bedrijven overwegen al hun bedrijvigheid uit te besteden aan landen en regio’s waar energie nog wel goedkoop is, zoals China en de VS. Zo heeft BASF, 's werelds grootste chemiebedrijf, recent besloten tot 10 miljard euro (10,4 miljard dollar) te investeren in een nieuwe fabriek in China.

Geen roebels en petrodollars meer

De boycot van Rusland heeft echter niet alleen negatieve gevolgen voor de industrie. De exportsector naar Rusland is stilgevallen. De sterk gestegen inflatie, vooral in landen zoals Nederland die sterk afhankelijk zijn van gas, tast de koopkracht aan. Verder zijn Russische banktegoeden bevroren en bezittingen van rijke Russen geconfisqueerd. Russen komen hierdoor niet meer op vakantie en kopen hier geen huizen meer. Ook de Arabieren en de Chinezen laten hun geld minder snel naar Europa rollen nu ze weten hoe Europa acteert met deze groepen als er conflicten ontstaan.

Tekort handelsbalans

De eurozone heeft de afgelopen tien jaar een overschot gehad op de handelsbalans. Die is er niet meer. Sterker nog, er is sprake van een meerjarig recordtekort (zie Figuur 1). De belangrijkste oorzaak hiervan is de combinatie van een zwakke euro en sterk gestegen energieprijzen die in dure dollars worden afgerekend. Verder gaat het hier economisch minder goed dan in de VS. De gemiddelde groei is lager dan die van de VS.

Figuur 1: Handelsbalans eurozone op dieptepunt

Bron: TradingEconomics.com/Eurostat

Ook de elektrificatie is voor wat betreft de handelsbalans een Europees probleem. Een deel van de elektrische auto’s wordt nog wel in Europa gebouwd, maar de batterijen en de grondstoffen die daarin zitten komen van buiten Europa. Hoe snel de handelscondities van de euro zijn verslechterd ten opzichte van de dollar zien we in Figuur 2. In deze figuur worden twee indexcijfers weergegeven van de exportprijzen in verhouding tot importprijzen. Normaal gesproken hielden handelscondities van de euro en dollar zich aardig in evenwicht. Dat is sinds begin 2021 niet meer het geval.

Figuur 2: Handelscondities-index euro versus dollar

Bron: @GFelbermayr/CPB Trade Monitor

Eurozone geen goed werkend valutagebied

Een van de problemen is dat de eurozone geen Optimal Currency Area is. De euro bevat weeffouten omdat de economische groei van de verschillende deelnemende landen sterk uit elkaar loopt, in welk geval één munt en één rentetarief niet werken. De gebrekkig werkende eurozone zorgt voor groeivertraging en een niet afgesproken transferunie. De situatie in de VS en China is anders. De VS heeft een goed werkende muntunie. China kan de ontwikkelingen van de eigen munt zelf redelijk goed sturen.

Klimaatprincipes overboord

De hoge energieprijzen, de zwakke euro(zone) en politiek gekissebis in de EU over hoe de energiecrisis moet worden opgelost, breken ook de klimaattransitie op. Tegenwoordig halen we een deel van de gasbehoeften uit LNG. Maar het vloeibaar maken van aardgas dat elders in de wereld wordt geproduceerd, heeft over de levenscyclus een hogere CO₂-uitstoot dan bijvoorbeeld kolencentrales. Zoals mijn collega Han Dieperink hier uitlegt komt er bij de productie van LNG veel CO₂ vrij.

Dieperink: ‘Methaan is een onderdeel van aardgas en een sterker broeikasgas dan CO₂. Verder gaat een grote hoeveelheid van het gewonnen aardgas op aan het afkoelen tot LNG, dat ook nog vervoerd moet worden. Bovendien vergen al die installaties waarlangs LNG wordt vervoerd vele decennia om af te schrijven, tot ver na de datum dat we worden geacht CO₂-neutraal te zijn. Wat als een kolencentrale bijvoorbeeld nog maar drie jaar draait, waarna we dan overgaan op wind- of zonne-energie, waardoor per saldo de CO₂-uitstoot veel lager is. Straks zit Europa nog decennia vast aan dure LNG-contracten.’

China en de VS profiteren

Terwijl Europa knel zit, profiteren China en de VS. China kan het overschot van Russische energie met korting kopen en de VS rekent Europa hoge prijzen voor LNG. Zowel China als de VS hebben nu ook een grote energietransitie opgetuigd en gaan snel de achterstand met betrekking tot duurzaamheid op Europa inlopen. Er lijkt zelfs een handelsoorlog tussen de VS en de EU te ontstaan. Niet alleen over de hoge LNG-prijzen en de op volle toeren draaiende Amerikaanse oorlogsindustrie, maar ook over Biden’s Inflation Reduction Act.

Deze Act bevat onder andere belastingkortingen voor kopers van in de VS geproduceerde elektrische auto's, evenals een reeks andere belangrijke industriële kredieten voor binnenlandse initiatieven op het gebied van schone energie, zoals zonne- en windenergie, kernenergie en CO₂-afvang. Op basis van een berekening die Frankrijk heeft gemaakt, schatte Emmanuel Macron in dat zijn land € 8 miljard zou verliezen als bedrijven zouden worden gestimuleerd om naar de VS te verhuizen.

Tot besluit

Europa, en dan vooral Nederland en Duitsland, hebben met hun op Rusland gerichte energiebeleid een politieke blunder begaan. Dat is achteraf natuurlijk makkelijk oordelen, hoewel er wel degelijk waarschuwingen van experts waren dat er geopolitieke problemen om Oekraïne konden ontstaan. Nu zitten we met de gebakken peren. Er is een reëel gevaar dat door koopkrachtuitholling en afbrokkelende industrie Europa verder achterop raakt en de energietransitie alleen maar lastiger te realiseren is.

Wellicht toch kijken of we kolencentrales tijdelijk harder in kunnen zetten? In een oude column betoogde ik de gasbel in Groningen weer te ontginnen (en een deel van de winst daarvan te gebruiken om alle getroffen Groningers te compenseren en te voorzien van een aardbevingsbestendig huis). En vervolgens snel werk te maken van andere energiebronnen, onder ander kernenergie en waterstof, zoals de Duitse econoom Hans-Werner Sinn in Project Syndicate betoogt.

Dit artikel bevat een persoonlijke opinie van Harry Geels

Meer columns van Harry Geels