Harry Geels: De opkomst van het neo-feodalisme

26 september 2023

Door Harry Geels

Het huidige systeem voldoet voor veel mensen niet meer. Er wordt daarom tegenwoordig veel geschreven over systeemveranderingen. Eerder schreef ik over het neo-egalitarisme en een meer consciëntieuze vorm van kapitalisme als reactie op de huidige ‘corporate welfare state’. Maar er is nog een belangrijke politiek-economische ontwikkeling: het neo-feodalisme.

Er wordt momenteel veel geschreven en gedebatteerd over systeemverandering, omdat het huidige systeem voor de meesten niet voldoet. Met name de grote ongelijkheid, de maatschappelijke inmenging van de overheid op steeds meer vlakken, de uitputting van de aarde en de daarmee samenhangende noodzakelijk geachte klimaattransitie worden als redenen genoemd om de maatschappij te veranderen. De vraag is in wat voor systeem we nu zitten en welke tegenkrachten we reeds zien ontstaan als antwoord op de vermeende slechte werking ervan.

Actuele kern: de ‘corporate welfare state’ a.k.a. ‘corporate socialism’

Figuur 1 heb ik eerder (in iets aangepaste vorm) in een podcast gebruikt. Het geeft aan dat het huidige systeem, dat zich het beste laat omschrijven als een corporate welfare state of corporate socialism, een doorontwikkeling is van neo-liberalisme 2.0, of Reagonomics, dat de nadruk heeft gelegd op persoonlijke vrijheid, recht van eigendom en ondernemerschap, en minder regulering. Aanvankelijk heeft Reagonomics goed uitgepakt. In de jaren tachtig en negentig heeft het voor bijna iedereen meer welvaart opgeleverd. Maar het systeem schoot uiteindelijk door.

Figuur 1: Politiek-economische systemen

Het systeem dat we nu kennen, corporate socialism dat ik hier uitgebreid heb beschreven, is anders dan neoliberalisme 2.0, omdat nu de grote corporates domineren, er belangenverstrengelingen bestaan tussen de grote bedrijven en de overheid en kleinere bedrijven en consumenten dreigen onder te sneeuwen door een steeds verder voortschrijdende bureaucratisering, financialisering en juridisering van de maatschappij. Er wordt verder aan vrijheden en het recht van eigendom getornd en er is weinig meer over van de scheiding der machten. Er zijn (internationale) machten bij gekomen die invloed hebben op de maatschappij, denk aan de VN en WEF.

Het huidige systeem voldoet verder niet omdat er, kort door de bocht, vooral wordt gezorgd voor de mensen die goede posities hebben in de grote bedrijven en minder voor de onderste lagen, die vaak internationaal moeten concurreren met arbeidskrachten uit lagelonenlanden. Er zijn daarom ook andere krachten ontstaan, uit het principe van ‘op iedere actie volgt een tegenreactie’ (en dus niet vanuit het principe dat er een of andere hogere, elitaire macht zou zijn die alles bepaalt). Twee van die systemen zijn een echte tegenreactie (1 en 2), de derde kan meer een doorontwikkeling zijn.

Tegenreactie 1: Consciëntieus kapitalisme

De eerste tegenkracht komt vanuit het kapitalisme zelf. Hier moet de marktorde weer domineren, vooral ook omdat de overheid niet efficiënt functioneert (een open deur natuurlijk). Er moet weer voldoende concurrentie zijn tussen bedrijven. Er zijn nu in te veel sectoren oligopolies die nadelig werken voor consumenten. Er moet weer meer aandacht komen voor een eerlijk speelveld tussen grote en kleine bedrijven en grote bedrijven en consumenten. De scheiding der machten moet weer worden hersteld. En er moet meer nadruk op ethiek komen op te liggen.

Tegenreactie 2: Neo-egalitarisme

De tweede stroming komt meer van links (als die scheiding tussen rechts en links in de politiek nog bestaat). De overheid moet meer de regie grijpen, want het kapitalisme zou hebben gefaald. De aandacht ligt meer op gelijkheid van inkomens, vermogens en geslachten. Het klimaat moet worden gered middels een ‘grote herverdeling’ en desnoods met negatieve economische groei. Als voor het redden van het klimaat de democratie of eigendomsrechten verder moeten worden opgegeven, dan staat dat open voor discussie. Ook de neo-dekolonisatie staat hier hoog op de agenda.

(Tegen)reactie 3: Neo-feodalisme

Het neo-feodalisme kan, zoals gezegd, niet zo zeer als een tegenkracht, maar als een doorontwikkeling van de corporate welfare state worden beschouwd, zoals deze laatste weer een doorontwikkeling was van het neo-liberalisme 2.0. Voormalig minister van financiën van Griekenland tijdens de eurocrisis, Yanis Varoufakis, stelt dat het neo-feodalisme al bestaat en heeft daar heel recent een boek over geschreven. The Guardian plaatste op 24 september een interview met hem, vooral over dit boek. Varoufakis stelt terecht dat er geen sprake meer is van kapitalisme.

In het neo-feodalisme betalen consumenten volgens Varoufakis vaste vergoedingen aan Bigtech (en Financials). Dat kan in de vorm van maandelijkse abonnementen (bijvoorbeeld zoals bij Microsoft) of de commerciële exploitatie van (‘gratis’ weggeven) persoonlijke data (waaronder surf- en online koopgedrag). Dit wordt vervolgens gedoogd door de overheid, die samenwerkt met deze ‘corporate landlords’, soms om een eigen agenda er door te drukken, soms om de (digitale en financiële) gunsten van hen te genieten. Ik denk dat Varoufakis nog iets te snel gaat met zijn prikkelende visie dat het neo-feodalisme nu al ‘compleet’ zou draaien. Er zijn namelijk, zoals hierboven beschreven, nog twee tegenkrachten die zich nog niet gewonnen hebben gegeven.

Hieronder (zonder verder waardeoordeel) een citaat uit het interview van The Guardian.

‘We’re now in servitude to the fiefdoms of our new global masters, Lord Zuckerberg of Facelandia and Sir Musk of the rotten borough of X. Imagine the following scene straight out of the science fiction storybook. You are beamed into a town full of people going about their business, trading in gadgets, clothes, shoes, books, songs, games and movies. At first everything looks normal. Until you begin to notice something odd. It turns out all the shops, indeed every building, belongs to a chap called Jeff (Bezos). What’s more, everyone walks down different streets, and sees different stores because everything is intermediated by his algorithm… an algorithm that dances to Jeff’s tune. It might look like a market, but it’s anything but. Jeff doesn’t produce capital. He charges rent. Which isn’t capitalism, it’s feudalism. And us? We’re the serfs. 'Cloud serfs', so lacking in class consciousness that we don’t even realize that the tweeting and posting that we’re doing is actually building value in these companies.’ -Yanis Varoufakis

Dit artikel bevat een persoonlijke opinie van Harry Geels

PS: Natuurlijk is niet alles zwart of wit, er zijn ook mengvormen mogelijk, open voor discussie.

Meer columns van Harry Geels