De opdracht voor deze stresstest kwam van de Europese Centrale Bank (ECB) en de Europese Bankenautoriteit (EBA). Het doel is om de mogelijke financiële gevolgen van toenemende geopolitieke spanningen en economische fragmentatie in kaart te brengen en te bekijken of de kapitaalbuffers en de hoeveelheid cash van de banken in zo’n scenario nog toereikend zijn.

Niet alleen banken, maar ook verzekeraars en pensioenfondsen krijgen geregeld opdracht om een slechtweerscenario helemaal door te rekenen. Het is zelfs wettelijk vastgelegd dat ze dit op bepaalde momenten doen. Op die manier wordt duidelijk wat de gevolgen kunnen zijn van bepaalde tegenslagen en of ze voldoende weerbaar zijn. Want de toekomst laat zich misschien niet voorspellen, je kunt je er wel zo goed mogelijk op voorbereiden.

1. Waarom en sinds wanneer gebruiken we stresstesten?

Financiële instellingen moeten op tegenslag zijn voorbereid. Met behulp van realistische scenario’s wordt duidelijk waar mogelijke zwakke plekken zitten en of het nodig is maatregelen te treffen om instellingen en daarmee het financiële systeem weerbaarder te maken. Het kan bijvoorbeeld gaan om kwetsbaarheden in de cyberbeveiliging of zwaktes in de financiële huishouding.

Sinds de financiële crisis van 2008 maken toezichthouders meer gebruik van stresstesten als onderdeel van het toezicht. Daarbij gaan ze uit van behoorlijk extreme, maar niet ondenkbare gebeurtenissen. Zwakke stresstesten, waarin relevante risico’s ontbreken of waarin de scenario’s te weinig recht doen aan de mogelijke omvang van de risico’s, kunnen leiden tot een ongegrond gevoel van zekerheid bij beleggers en burgers, én bij de instellingen zelf. Zij kunnen door zo’n stresstest ten onrechte het idee krijgen dat de financiële sector schokbestendig is.

2. Welke soorten stresstesten zijn er?

Op nationaal en Europees niveau zijn er stresstesten op initiatief van de toezichthouder. Zo werken de ECB en de EBA stresstesten uit voor de grootste Europese banken. EIOPA, de Europese toezichthouder voor verzekeraars en pensioenfondsen, voert stresstesten uit voor grote Europese verzekeraars en pensioenfondsen. In ons land nemen wij, als DNB, bij stresstesten ook de kleinere instellingen mee, afhankelijk van het doel van de test. Daarnaast zijn er nog cross-sectorale stresstesten voor banken, verzekeraars, en pensioenfondsen tegelijkertijd, zoals de Fit for 55, een grote klimaatstresstest die vorig jaar werd uitgevoerd.

Ook verschilt het wie de berekeningen voor het stresscenario uitvoert: de financiële instellingen zelf of de toezichthouder. Als de toezichthouder zelf de stresstest uitvoert (een zgn ‘top-down’ stresstest), maakt ze gebruik van eigen data en modellen om de gevolgen voor de financiële instelling in te schatten. Zo heeft DNB bijvoorbeeld haar eigen top-down stresstestraamwerk voor banken ontwikkeld en verkent ze momenteel in hoeverre dit ook voor verzekeraars mogelijk is.

Als de financiële instellingen de stresstest uitvoeren (een ‘bottom-up’ stresstest), bepaalt de toezichthouder het scenario en de methodologie, waarna de instelling de gevolgen berekenen met hun data en modellen. Daarna vindt nog een kwaliteitscontrole plaats door de toezichthouders, waarbij de betrouwbaarheid van de data en de berekeningen wordt gecheckt.

Naast de door DNB en Europese autoriteiten voorgeschreven testen voeren instellingen zelf ook vaak wettelijk voorgeschreven stresstesten en scenario-analyses uit om hun gevoeligheid voor bepaalde scenario's te onderzoeken. In dat geval bepaalt de instelling zelf het scenario en de methodologie.

3. Wie bedenkt de scenario’s?

De European Systemic Risk Board (ESRB) bedenkt de scenario's voor Europese stresstesten. Hun scenario’s zijn meestal gebaseerd op de op dat moment belangrijke systeemrisico's en de daaruit voortkomende situatie die men wil testen. Voor onze eigen stresstesten ontwikkelt DNB de scenario’s vaak zelf. Hiervoor gebruiken we onder meer economische modellen van de eigen onderzoekers.

Er zijn talloze omstandigheden waar instellingen rekening mee moeten houden. In een periode van langdurig lage rente was het bijvoorbeeld belangrijk om te kijken of instellingen voorbereid waren op een scenario waarin de rente snel zou stijgen. En in deze tijd kan het gaan om cyberaanvallen, klimaatrisico’s of geopolitieke spanningen. Het is belangrijk om in het scenario zoveel mogelijk relevante risico’s mee te nemen.

Voorbeeld van een zwaar scenario voor verzekeraars

EIOPA voerde vorig jaar een grootschalige test uit die simuleert hoe het oplopen van geopolitieke spanningen de financiële posities van verzekeraars beïnvloedt en laat zien in hoeverre ze daardoor in de problemen kunnen komen. Er deden 48 Europese verzekeraars mee.

In het scenario gaan de grotere geopolitieke spanningen gepaard met een toename van verstoringen in wereldwijde productieketens. Dit leidt tot een lagere economische groei en een hogere inflatie, die weer gevolgd worden door hogere looneisen en stijgende marktrentes.

Tegelijkertijd gaan de rentes op staatsobligaties omhoog, lopen de risicopremies sterk op en is sprake van een stevige daling van aandelenkoersen en prijzen van onroerend goed. Daarnaast treden verzekeringstechnische schokken op, zoals een massale afkoop van verzekeringspolissen. De combinatie van al deze schokken maakt dit een zeer zwaar scenario.

4. Wat gebeurt er met de uitkomsten?

Het zijn geen toetsen waar je voor kunt slagen of zakken; ze zijn bedoeld om inzicht te geven. De resultaten van stresstesten op initiatief van de toezichthouder worden gebruikt om risico's te identificeren en afhankelijk van de uitkomsten kan de toezichthouder actie ondernemen.

Een stresstest die onderzoekt of de kapitaalbuffers voor banken, verzekeraars en pensioenfondsen toereikend zijn, kan ertoe leiden dat de eisen op dat punt worden aangepast. Verder bleek tijdens de financiële crisis bijvoorbeeld dat veel financiële instellingen afhankelijk van elkaar zijn. Een stresstest kan zulke afhankelijkheden signaleren, zodat er tijdig beleid voor ontwikkeld kan worden.

Stresstesten door de instelling zelf kunnen worden gebruikt om maatregelen in hun risicomanagement te nemen. Kwetsbaarheden die naar boven komen kunnen aanleiding zijn om aanpassingen door te voeren. Een instelling kan op basis van de uitkomsten bijvoorbeeld de IT-beveiliging opvoeren, of de reserves vergroten waarmee ze onverwachte schokken op kunnen vangen.

5. Worden de uitkomsten van stresstesten eigenlijk altijd openbaar gemaakt?

De resultaten van veel stresstesten op initiatief van toezichthouders worden openbaar gemaakt. Vaak gebeurt dat op het niveau van de sector als geheel, maar soms ook op het niveau van individuele instellingen. Iedereen die dat wil, kan op de website van de Europese Bankenautoriteit bekijken hoe een bank in bijvoorbeeld de EBA stresstest uit 2023 heeft gepresteerd.

Het is voor een goed begrip van de uitkomsten wel belangrijk dat duidelijk is wat de uitgangspunten van de test zijn en wat er wel en niet in is meegenomen. Anders kunnen mensen een verkeerd beeld krijgen van hoe goed een instelling op bepaalde scenario's is voorbereid.

Overigens, de meeste stresstesten die instellingen zelf uitvoeren, worden voor intern risicomanagement gebruikt en om de toezichthouder te informeren. De uitkomsten van die stresstesten worden niet publiek gedeeld.