Harry Geels: Social media zijn de moderne toren van Babel

July 19, 2022

Door Harry Geels

Na de introductie van social media is er iets fundamenteel veranderd in de maatschappij, vooral sinds Facebook in 2009 de ‘like’ en Twitter de ‘retweet’ introduceerden. Er is toenemend bewijs dat social media zorgen voor politieke polarisatie en zelfs voor een depressievere jeugd. Een actieplan om erger te voorkomen is hoognodig.

Toen ik op 31 mei 2022 een column schreef onder de titel ‘Dagelijks nieuws dé bron van veel ellende’, kreeg ik van wat lezers een aantal artikelen en YouTube-filmpjes toegespeeld die een nieuwe dimensie aan de kern van het verhaal gaven. Twee daarvan tonen een ontluisterend beeld van de rol van social media in onze huidige maatschappij. Gelukkig werden er ook handvatten geboden tot een betere wereld, al zal het niet gemakkelijk zijn die te implementeren.

Een van de verhaallijnen in bovengenoemde column was dat algoritmes van social media ervoor zorgen dat we vooral die berichten voorgeschoteld krijgen die passen bij onze belevingswereld. Verder werd gesteld dat ons brein vanuit de prehistorie is geprogrammeerd om vooral negatief nieuws op te pakken, hetgeen ons mens- en wereldbeeld vertroebelt. Voor de duidelijkheid: niet ten goede. In de VS is ondertussen meer dan de helft van de jongeren tussen de 15 en 20 jaar, mede door social media, ‘permanent depressief’ of ‘permanent ongelukkig’.

Maar er is wat betreft social media meer om ons zorgen over te maken.

Een onschuldig begin

Toen aan het begin van dit millennium de eerste social media hun intrede deden, zag de digitale wereld er nog redelijk onschuldig uit. Via platformen als MySpace en Facebook konden mensen berichtjes en foto’s uitwisselen. In een interessante longread van The Altantic stelt schrijver Jonathan Haidt dat de schadelijke impact van social media vooral is begonnen toen Facebook in 2009 de ‘like’ en Twitter de ‘retweet’ introduceerden.

Daarna werden algoritmes gebouwd die ervoor zorgen dat gebruikers die posts te zien kregen die de kans op likes en shares vergrootten. De algoritmes kwamen er al snel achter dat posts die emoties (vooral verdriet of plezier) opriepen, of waarin de polemiek met andere groepen (van andersdenkenden) werd gezocht (en niet al te ingewikkeld waren) meer likes kregen of gedeeld werden. Deze werden dan weer meer door de algoritmes onder de aandacht gebracht.

Gevolg 1: Social media vormen achilleshiel van de democratie

De impact van social media 2.0 (dus met likes, shares en algoritmes) is groot. Ten eerste wordt volgens Haidt de democratie aangetast. Volgens hem zijn er op metaniveau drie voorwaarden voor een redelijk goed werkende democratie: sociaal kapitaal (uitgebreide sociale netwerken met hoge niveaus van betrouwbaarheid), sterke instituties en gedeelde verhalen (of cultuur). Deze worden alle drie door social media aangetast en verzwakt.

Haidt stelt dat om likes en shares te scoren de gebruikers van social media niet alleen meer worden geleid door de oprechte preferenties, maar ook door hun ervaringen van beloning (likes en positieve comments) en bestraffing (weinig likes en negatieve comments) en hun inschatting hoe anderen zullen reageren op de posts. De programmeur die de retweet bedacht, zou daar later spijt van hebben gekregen en over zijn uitvinding het volgende hebben gezegd: ‘We zouden zomaar eens met de retweet een gewapend vuurwapen aan een 4-jarige hebben gegeven.’ Volgens Haidt zouden social media nu zo zijn ontworpen, dat ze ons meest moralistische en minst reflectieve zelf naar boven halen.

Bij de ontwikkeling van de Amerikaanse grondwet wees James Madison nog op de achilleshiel van de democratie: het collectieve oordeel van de burgers die weer onderhevig is aan ‘sociale weerbarstige passies’, en laten die nu juist door social media worden aangewakkerd. Haidt: ‘Social media hebben zowel het frivole uitvergroot als bewapend.’

Gevolg 2: Social media ondermijnen gezag en vertrouwen

Recente academische studies suggereren dat social media het vertrouwen in regeringen, nieuwsmedia, mensen en instellingen (en daarmee ook de democratie) ondermijnen. Gewapend met berichten van social media wordt snel de autoriteit van een institutie of publiek persoon in twijfel worden getrokken. Sterker nog, social media versterken de ‘confirmation bias’: we krijgen, zoals gezegd, alleen het nieuws te zien dat bij onze visie past.

Social media leiden ook tot politieke polarisatie. Volgens onderzoek zijn er in de VS twee groepen ruim bovengemiddeld actief op social media, de ‘devoted conservatives’ (de 6% van de Amerikaanse bevolking geheel ter rechterzijde van het politieke spectrum) en de ‘progressive activists’ (de 8% van de Amerikaanse bevolking geheel ter linkerzijde van het spectrum), wat volgens Haidt suggereert dat Amerika verscheurd wordt door een strijd tussen twee elitaire subgroepen die niet representatief zijn voor de bredere samenleving. Er is volgens hem sprake van een moderne toren van Babel.

Gevolg 3: Jeugd wordt ongelukkiger

Er zijn, zoals ook uitgelegd in de eerder genoemde column, grofweg vier redenen waarom de jeugd ongelukkig wordt. Twee daarvan hebben met social media te maken. Jongeren brengen te veel tijd op social media door, waardoor zij de ‘homo ludens’, de spelende mens, zijn kwijtgeraakt. Daarnaast worden jongeren depressief omdat ze gevoelig zijn voor schijnbaar geluk of populariteit van anderen. Er zijn altijd wel andere profielen met meer likes of vrienden.

Verder spelen te veel negatief nieuws en ‘modern parenting’ (enerzijds een te beschermende, anderzijds een te veeleisende opvoeding) geen positieve rol. Business consultant Simon Sinek noemt in deze Ted Talk-bijdrage ook drie redenen waarom de jeugd het tegenwoordig moeilijk heeft: modern parenting, social media en, als ze al werken, bedrijven die nog oude business- en managementpraktijken toepassen. Volgens Sinek wordt bij gebruik van social media dopamine geactiveerd. Hij vindt het bizar dat we drugs, drank en alcohol aan banden leggen, maar social media niet.

Sinek: ‘De jeugd heeft niet meer de vaardigheden om op mensen af te stappen als ze een probleem hebben. De jeugd gebruikt social media om problemen op te lossen….en tevens om de ‘instant gratification’ van het geluk in een relatie, carrière of het leven mee te bereiken. De jeugd wil het allemaal en meteen. Het probleem is dat een relatie, een carrière en het leven geen eindbestemming zijn waar je direct bent, maar een reis vol hobbels en omwegen.’

Het wordt erger

Er zijn signalen dat het eerder erger dan beter gaat worden. Er zijn steeds meer mensen die hun nieuws alleen nog maar van social media halen. Bots verstrekken al enige jaren veel desinformatie, ‘deep fakes’ zijn mogelijk nog gevaarlijker. Er zijn ook aanwijzingen dat landen als China en Rusland social media misbruiken om democratieën elders in de wereld te destabiliseren. En dat ze daar ook steeds beter in worden.

Het is overigens cru dat de VS in de 20^ste eeuw een leidend voorbeeld waren in de wereld voor democratie en vooruitgang, maar dat de eigen Bigcap nu voor afbrokkeling van gedeelde waarden in het eigen land zorgt.

Bovendien leven Democraten en Republikeinen mede dankzij social media in hun eigen bubbels. Het valt daarbij op dat het vooral de Republikeinen zijn die geloven in de vrijheid van internet en social media en een afkeer hebben gekregen van publieke instituties en internationale organisaties, terwijl de Democraten juist veel meer geloven in die instanties en de vrijheid van internet en social media aan banden willen leggen.

Een aanzet voor een verbeterplan

Social media kennen dus diverse rafelranden. De wereld raakt steeds meer in een spraakverwarring. Hoe kunnen we dit oplossen, zonder de voordelen van het internet – de open source – teniet te doen? Sinek stelt voor om social media als drank, drugs en gokken te behandelen, dus met waarschuwingen, opvoeding en educatie om er beter mee om te gaan, zelfs met leeftijdsrestricties. Haidt heeft drie aanvullende categorieën van hervorming – drie doelen die we moeten stellen om de democratie weer houdbaar te maken in een post-Babel tijdperk.

Ten eerste wil hij democratische instituties harder maken, zodat ze kunnen blijven functioneren ondanks volkswoede, desinformatie en mogelijk zelfs geweld, door bijvoorbeeld geen gesloten ‘primaries’ (bijeenkomsten van politieke partijen) te houden of ervoor te zorgen dat de politieke verkiezingen en de daaropvolgende politieke besluiten een goede representatie zijn van de mening van mensen. Het harder maken van democratische instituties is makkelijker gezegd dan gedaan.

Ten tweede stelt Haidt voor social media te hervormen. Het probleem is niet dat er ‘fake news’ op staat maar ‘woede-geïnduceerde content’ te snel een groot beïnvloedingsniveau kan krijgen. Dit kan bijvoorbeeld door de shares of retweets anders te programmeren. Nadat een bericht bijvoorbeeld tweemaal is gedeeld, kan een derde persoon dat alleen na een bepaalde tijd, een vierde persoon na een nog langere tijd etc. Social media voorkomen dan niet dat mensen content delen maar ze vertragen de verspreiding.

Een andere maatregel is dat gebruikers zich officieel laten registeren. Zoals banken ‘know your customer’ toepassen, moeten social media dat ook. Tientallen miljoenen bots and fake accounts worden dan in één keer opgeruimd. Ook moeten social media hun data en algoritmes delen ten behoeve van academische studies.

Ten derde moet, in het verlengde van Sinek, de jeugd beschermd worden. Een minimum leeftijd voor gebruik van social media zou volgens Haidt op 16 jaar moeten worden gesteld.

Dit artikel bevat een persoonlijke opinie van Harry Geels

Meer columns van Harry Geels